اسکنر گاما

اسکنر گاما

تصور کنید پزشک بخواهد ببیند عضوی از بدن شما چطور کار می‌کند، نه فقط چطور به نظر می‌رسد.

در چنین شرایطی، ابزارهای تصویربرداری معمولی مثل سی‌تی‌اسکن یا ام‌آر‌آی کافی نیستند. اینجاست که اسکنر گاما یا

همان گاما کمرا (Gamma Scanner / Gamma Camera) وارد میدان می‌شود — یکی از شاهکارهای فناوری پزشکی

هسته‌ای که می‌تواند عملکرد اندام‌ها را با دقتی خارق‌العاده نمایش دهد.

در این مقاله، با نگاهی علمی اما ساده، بررسی می‌کنیم که اسکنر گاما چیست، چگونه کار می‌کند، چه کاربردهایی دارد،

و چرا پزشکان از آن به عنوان «چشم دوم بدن» یاد می‌کنند.

اسکنر گاما چیست؟

اسکنر گاما (Gamma Scanner) دستگاهی است که در پزشکی هسته‌ای برای تصویربرداری از عملکرد اندام‌ها و بافت‌های بدن به کار می‌رود.

این دستگاه از پرتوهای گاما که توسط مواد رادیواکتیو (رادیوداروها) منتشر می‌شوند، استفاده می‌کند تا تصویری از فعالیت

فیزیولوژیکی بدن تولید کند. برخلاف عکس ساده‌ی رادیولوژی که فقط شکل اندام را نشان می‌دهد، اسکنر گاما می‌تواند نشان

دهد که آن اندام چطور کار می‌کند.

مثال ساده

فرض کنید پزشک بخواهد عملکرد کلیه‌ها را بررسی کند. رادیودارویی تزریق می‌شود که از کلیه عبور می‌کند. اسکنر گاما حرکت

این دارو را در بدن دنبال می‌کند و تصویری می‌سازد که نشان می‌دهد کلیه‌ها تا چه حد درست عمل می‌کنند.

تاریخچه کوتاه

فناوری اسکنر گاما نخستین‌بار در دهه ۱۹۵۰ میلادی معرفی شد. «هال آنجِر» (Hal Anger) فیزیک‌دانی بود که نخستین دوربین

گاما را ساخت — اختراعی که انقلابی در تصویربرداری پزشکی به وجود آورد.

امروزه دستگاه‌های مدرن گاما کمرا می‌توانند تصاویر دیجیتال سه‌بعدی با وضوح بالا ثبت کنند و در ترکیب با سی‌تی‌اسکن

(SPECT/CT) داده‌های آناتومیکی و عملکردی را همزمان ارائه دهند.

نحوه عملکرد اسکنر گاما

1. تزریق رادیودارو

در ابتدا، پزشک مقدار بسیار کمی از یک ماده رادیواکتیو (به نام رادیودارو) را به بدن تزریق می‌کند.
این ماده معمولاً بافت خاصی را هدف قرار می‌دهد. برای مثال:

• اگر هدف، بررسی قلب باشد → از تالیوم یا تکنسیوم-۹۹m استفاده می‌شود.

• اگر هدف، استخوان‌ها باشد → از فسفات نشاندار با تکنسیوم استفاده می‌شود.

• برای تیروئید → ید رادیواکتیو کاربرد دارد.

2. انتشار پرتو گاما

رادیودارو در بدن حرکت می‌کند و پرتوهایی از نوع گاما منتشر می‌کند. این پرتوها بسیار ضعیف‌اند و آسیبی به بدن نمی‌زنند.

3. شناسایی توسط گاما کمرا

دوربین گاما که درون دستگاه اسکنر گاما قرار دارد، این پرتوها را شناسایی کرده و به سیگنال‌های الکتریکی تبدیل می‌کند.

4 .ساخت تصویر

رایانه این داده‌ها را به تصویر تبدیل می‌کند. نتیجه، نقشه‌ای رنگی از فعالیت اندام هدف است. نواحی که فعالیت بیشتری دارند،

روشن‌تر دیده می‌شوند.

اجزای اصلی اسکنر گاما

1. کولیماتور (Collimator) – قطعه‌ای فلزی با سوراخ‌های بسیار ریز که فقط پرتوهای مستقیم را عبور می‌دهد.

2. کریستال سوسوزن (Scintillation Crystal) – پرتوهای گاما را به نور تبدیل می‌کند.

3. لوله فوتو‌مالتی‌پلایر (PMT) – نور را به سیگنال الکتریکی تبدیل می‌کند.

4. سیستم پردازش تصویر – سیگنال‌ها را تحلیل کرده و به تصویر دیجیتال تبدیل می‌کند.

انواع اسکنر گاما

 اسکنر تک‌سری 

نوع کلاسیک که فقط یک دوربین دارد. هنوز هم برای بررسی تیروئید و استخوان استفاده می‌شود.

 اسکنر دو‌سری و سه‌سری 

دارای دو یا سه دوربین است که از زوایای مختلف تصویربرداری می‌کنند. وضوح و دقت بیشتری دارد.

 SPECT (Single Photon Emission Computed Tomography)

پیشرفته‌ترین نوع اسکنر گاما که با چرخش دوربین‌ها اطراف بدن، تصویر سه‌بعدی تولید می‌کند.

در بسیاری از بیمارستان‌های مدرن، دستگاه‌های SPECT/CT به کار می‌روند که ترکیبی از اسکن عملکردی و ساختاری هستند.

کاربردهای اسکنر گاما در پزشکی

1. بررسی قلب

با گاما اسکن قلب، پزشک می‌تواند ببیند کدام نواحی از عضله قلب خون کافی دریافت نمی‌کنند. این روش در تشخیص

بیماری‌های کرونری بسیار مؤثر است.

2. تصویربرداری از استخوان

برای تشخیص تومورهای استخوانی، متاستاز سرطان، شکستگی‌های پنهان یا التهاب مفصل‌ها استفاده می‌شود.

3. بررسی تیروئید

گاما اسکن تیروئید می‌تواند میزان جذب ید در غده تیروئید را اندازه‌گیری کند و در تشخیص پرکاری یا کم‌کاری تیروئید کمک کند.

4. بررسی کلیه‌ها و کبد

در ارزیابی عملکرد کلیه، دفع ادرار، و انسدادهای احتمالی بسیار کاربرد دارد.

در کبد نیز می‌تواند توده‌های غیرطبیعی یا سیروز را آشکار کند.

5. تشخیص عفونت‌ها و التهاب‌ها

در برخی موارد، از گاما کمرا برای تشخیص التهاب استخوان (استئومیلیت) یا عفونت‌های عمقی استفاده می‌شود.

مزایای اسکنر گاما

تشخیص زودهنگام: پیش از بروز تغییرات ساختاری در اندام، می‌تواند تغییرات عملکردی را نشان دهد.

کم‌تهاجمی: تنها تزریق مقدار کمی رادیودارو نیاز دارد.

مناسب برای طیف وسیعی از بیماری‌ها: از قلب و کلیه گرفته تا استخوان و تیروئید.

ایمنی بالا: میزان پرتو دریافتی بسیار کمتر از سی‌تی‌اسکن است.

قابل ترکیب با CT برای دقت بیشتر.

خطرات و محدودیت‌ها

تابش رادیواکتیو: هرچند مقدار آن بسیار ناچیز است، اما در زنان باردار و شیرده باید با احتیاط انجام شود.

حرکت بدن: حرکت بیمار هنگام تصویربرداری می‌تواند باعث تار شدن تصویر شود.

محدودیت تفکیک آناتومیکی: جزئیات ساختاری کمتر از MRI یا CT است، اما در مقابل، اطلاعات عملکردی را ارائه می‌دهد.

دسترسی محدود در برخی مناطق: دستگاه‌های مدرن SPECT/CT گران‌قیمت‌اند و فقط در مراکز پیشرفته وجود دارند.

تجربه واقعی از انجام گاما اسکن

یک بیمار مبتلا به درد استخوانی ناشناخته در بخش پزشکی هسته‌ای بیمارستان مورد بررسی قرار گرفت. پس از تزریق

رادیودارو، حدود دو ساعت صبر کرد تا دارو در بدنش پخش شود. سپس روی تخت دستگاه دراز کشید و تصویربرداری آغاز شد.

در کمتر از ۳۰ دقیقه، پزشک تصویری واضح از نواحی فعال استخوان‌ها داشت و توانست متاستاز سرطان را در مراحل اولیه

شناسایی کند — نمونه‌ای از ارزش واقعی این فناوری در تشخیص زودهنگام.

نکات مهم قبل از انجام اسکن گاما

• از پزشک درباره نوع رادیوداروی استفاده‌شده سؤال کنید.

• اگر باردار هستید، حتماً اطلاع دهید.

• تمام وسایل فلزی (کمربند، جواهرات، ساعت) را خارج کنید.

• داروهای مصرفی خود را با پزشک در میان بگذارید.

• معمولاً نیاز به بیهوشی نیست و انجام آن بدون درد است.

آینده اسکنرهای گاما

پژوهشگران در حال توسعه نسل جدیدی از دوربین‌های گاما با کریستال‌های فوق‌حساس و هوش مصنوعی هستند تا

بتوانند تصاویر دقیق‌تر با دوز کمتر ارائه دهند.

همچنین، فناوری Hybrid PET/SPECT در حال گسترش است تا تصویربرداری مولکولی بدن را با دقتی بی‌سابقه ممکن کند.

نتیجه‌گیری

اسکنر گاما یکی از ابزارهای کلیدی در پزشکی مدرن است که امکان مشاهده عملکرد اندام‌ها در سطح سلولی را فراهم می‌سازد.

این فناوری با ترکیب علم فیزیک هسته‌ای و پزشکی، توانسته است به پزشکان در تشخیص سریع‌تر، درمان هدفمندتر و کاهش

ریسک بیماران کمک کند. در یک جمله: گاما اسکن، چشم پنهان پزشکان درون بدن انسان است.

 سؤالات متداول

1. اسکنر گاما چیست و چه کاربردی دارد؟

اسکنر گاما دستگاهی در پزشکی هسته‌ای است که با استفاده از پرتوهای گاما، عملکرد اندام‌های بدن مانند قلب، کلیه،

استخوان و تیروئید را بررسی می‌کند. برخلاف عکس‌های ساده رادیولوژی که ساختار را نشان می‌دهند، اسکنر گاما عملکرد اندام‌ها را نمایش می‌دهد.

2. آیا اسکن گاما خطرناک است؟

خیر. میزان پرتو در اسکن گاما بسیار پایین است و برای اغلب بیماران کاملاً ایمن محسوب می‌شود. تنها در موارد بارداری یا

شیردهی باید با پزشک مشورت شود تا از انجام آن جلوگیری شود یا زمان مناسبی تعیین گردد.

3. تفاوت اسکنر گاما با PET Scan چیست؟

هر دو از مواد رادیواکتیو استفاده می‌کنند، اما در PET Scan از پوزیترون‌ها (ذرات مثبت) و در Gamma Scan از فوتون‌های گاما استفاده می‌شود.

گاما اسکن معمولاً ارزان‌تر و برای بررسی اندام‌های خاص مثل تیروئید یا استخوان مناسب‌تر است، در حالی که PET برای

تشخیص سرطان‌ها و فعالیت متابولیکی کاربرد بیشتری دارد.

4. انجام اسکن گاما چقدر طول می‌کشد؟

مدت زمان تصویربرداری بین ۲۰ تا ۶۰ دقیقه است. در برخی موارد نیاز است بیمار چند ساعت بعد از تزریق رادیودارو برای

تصویربرداری مراجعه کند تا دارو در بدن به طور کامل پخش شود.

5. آیا برای انجام گاما اسکن نیاز به آمادگی خاصی است؟

در بیشتر موارد، آمادگی خاصی لازم نیست. فقط باید از پوشیدن لباس یا زیورآلات فلزی خودداری کنید و اگر باردار هستید، حتماً

پزشک را مطلع کنید. نوشیدن مایعات زیاد پس از تصویربرداری به خروج سریع‌تر رادیودارو از بدن کمک می‌کند.

۶. هزینه انجام اسکن گاما چقدر است؟

هزینه بستگی به نوع اندام مورد بررسی (مثلاً قلب، استخوان یا کلیه)، نوع دستگاه (SPECT یا ساده)، و مرکز تصویربرداری دارد.

در ایران، میانگین هزینه در سال ۱۴۰۴ بین ۲ تا ۵ میلیون تومان متغیر است.

7. آیا گاما اسکن درد دارد؟

خیر. این روش کاملاً بدون درد است. تنها بخش تزریق رادیودارو ممکن است کمی سوزش یا فشار خفیف داشته باشد، مشابه تزریق معمولی.

8. چه کسانی نباید گاما اسکن انجام دهند؟

زنان باردار، مادران شیرده، یا افرادی که اخیراً در معرض مقادیر بالای پرتو قرار گرفته‌اند، باید با پزشک مشورت کنند

تا زمان مناسب برای انجام اسکن تعیین شود.

9. نتیجه گاما اسکن چگونه تفسیر می‌شود؟

نتیجه توسط متخصص پزشکی هسته‌ای بررسی می‌شود. پزشک نواحی‌ای را که فعالیت غیرطبیعی (افزایش یا کاهش جذب

رادیودارو) دارند شناسایی می‌کند و گزارش نهایی را به پزشک معالج ارسال می‌کند.

10. آیا گاما اسکن برای تشخیص سرطان کاربرد دارد؟

بله. به‌ویژه در تشخیص متاستاز استخوانی، سرطان تیروئید، یا تومورهای کبدی کاربرد گسترده دارد. با نشان دادن

فعالیت سلول‌های غیرعادی، پزشک می‌تواند رشد تومور را زودتر تشخیص دهد.